Chùa Xuân Lan là một trong những điểm đến ý nghĩa khi ghé thăm phường Móng Cái 1 hiện nay. Ngôi chùa rất có tiếng, được ví như “cột mốc văn hóa” vùng biên giới cùng với những kiến trúc Việt khác nơi địa đầu biên cương Đông Bắc của Tổ quốc. Nghe tên chùa đã lâu nhưng dịp trung tuần tháng 7 vừa qua, chúng tôi mới có dịp đến thăm ngôi chùa này.
Nằm giữa những con đường, khu dân cư bao quanh nhưng không gian chùa Xuân Lan với khuôn viên cây xanh, hoa trái tươi tốt, tương đối rộng rãi vẫn khiến du khách vãng cảnh chùa có cảm giác thanh bình, yên tĩnh rất đặc biệt.
Qua tìm hiểu được biết, chùa được xây dựng vào thời Lê, có tên chữ là “Linh Quang cổ tự”, còn cái tên Xuân Lan là lấy theo tên của làng (Xuân Lạn), mang ý nghĩa là sự tươi sáng, rực rỡ của mùa xuân. Người ta cũng hay gọi chùa Xuân Lan là chùa Đá, do chùa được xây dựng chủ yếu bằng các cấu kiện đá tự nhiên, nguyên khối lấy từ núi Tổ chim. Cùng với kiến trúc đá, chùa Xuân Lan còn gây ấn tượng bởi những mảng chạm khắc gỗ có giá trị. Chùa cũng lưu giữ được một hệ thống tượng hàng trăm năm tuổi, tiêu biểu như: Tượng Thích Ca, hai pho tượng Tam Thế (Vị Lai và Quá Khứ), bộ tượng Di Đà Tam Tôn, tượng A Di Đà phát quang… Với những giá trị đặc sắc, chùa đã được Bộ Văn hóa - Thông tin xếp hạng là Di tích nghệ thuật cấp Quốc gia năm 1999.
Dù vậy, trải qua mưa nắng vùng biên giới và cả những thăng trầm lịch sử, ngôi chùa đã bị xuống cấp theo thời gian. Theo Thượng tọa Thích Minh Hạnh, trụ trì chùa thì vào cuối những năm 90 của thế kỷ trước khi ông được cử ra đây tiếp quản, trông nom, sau được cử làm trụ trì chùa thì ngôi chùa đã xuống cấp khá nghiêm trọng. Tháng 6/2016, sau khi được tỉnh phê duyệt dự án tu bổ, tôn tạo, Giáo hội Phật giáo tỉnh đã tổ chức khởi công trùng tu chùa Xuân Lan hoàn toàn từ nguồn xã hội hóa với tổng kinh phí khái toán khoảng 25 tỷ đồng.
Thượng tọa Thích Minh Hạnh khi ấy còn là một nhà sư trẻ, ông cho biết đã từng bước vận động xã hội hóa xây lại chùa từ nguồn kinh phí của con em phật tử, người dân trên địa bàn. Gìn giữ những giá trị gốc của di tích, ông đã sử dụng lại toàn bộ 26 cột đá của ngôi chùa cũ và bổ sung thêm 8 cột đá mới khi xây dựng công trình chùa chính hiện nay. Đồng thời làm lại toàn bộ hệ thống mái và kết cấu gỗ của công trình. Các pho tượng cổ cũng được ông giữ lại, trưng bày ở khu vực nội tự của chùa. Tổng khuôn viên chùa hiện nay vào khoảng 1,3ha, vẫn được duy trì theo diện tích của ngôi chùa xưa.
Chùa Xuân Lan đã hoàn thành việc trùng tu gần chục năm nay. Đón chúng tôi giờ là công trình tương đối khang trang với tam quan, tháp chuông chùa quy mô khá đồ sộ, chùa chính, nhà tăng, nhà tổ với thiết kế kiểu chùa Việt truyền thống, gần gũi với hệ thống cây lâu niên, cây xanh, hoa cỏ làm cảnh xanh tươi mát mắt, rất dễ chịu.
Thượng tọa Thích Minh Hạnh dẫn chúng tôi đi tham quan, vãng cảnh chùa, ông kể cho chúng tôi nghe nhiều câu chuyện khi xây chùa, từ việc chọn gạch, chọn đá sao cho bền vững, phù hợp với khí hậu vùng biển nơi đây. Mỗi thứ với ông dường như đều gắn bó, đều có những câu chuyện để nhớ, để kể, khiến chúng tôi không chỉ cảm nhận sự sâu sát, tỉ mỉ của ông mà hơn thế còn nhận ra, đó là biết bao công sức, tâm huyết của ông trong suốt gần 3 chục năm qua khi gắn bó với ngôi chùa này.
Về với chùa Xuân Lan, sau khi dâng nén hương thơm, thư thái vãng cảnh chùa, du khách hãy dành chút thời gian uống chén trà, nghe vị sư trụ trì trung niên kể chuyện, những cảm nhận về ngôi chùa vùng biên giới này chắc chắn sẽ sâu hơn, lắng đọng hơn, ý nghĩa hơn…