Tuổi trẻ nhiệt huyết với ý chí mãnh liệt tìm đường cứu nước, Nguyễn Ái Quốc đã có những năm tháng sôi nổi và can trường ngay ở giữa lòng châu Âu. Người ta biết nhiều về viên gạch hồng đã giúp Người được sưởi ấm trong giá lạnh thành Paris những năm đầu thế kỷ XX. Nguyễn Ái Quốc phải làm nhiều nghề để kiếm sống và tích lũy những kỹ năng cần có trước khi chuyên tâm vào một công việc như một phương tiện quan trọng để làm cách mạng. Đó là nghề báo.
Cuộc đời làm báo của Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh và những huấn thị của Người về báo chí, những câu chuyện tiếp xúc với báo giới trong và ngoài nước... đã để lại cho các thế hệ làm báo những bài học vô giá.
Ban đầu, Nguyễn Ái Quốc học viết báo vì mục đích trên hết, trước hết là để tố cáo tội ác của thực dân ở An Nam và các nước thuộc địa. Năm 1917, Người bước vào nghề, tập viết những câu, những dòng, những mẩu tin ngắn đầu tiên với sự chỉ dẫn của những nhà báo lão luyện Marcel Cachin, chủ bút báo L'Humanité (Nhân đạo); Jean Laurent Frederick Longuet - cháu ngoại của Karl Marx, Chủ nhiệm báo Populaire (Dân chúng), Gaston Monmousseau, Thư ký Tổng Liên đoàn Lao động Pháp, chủ bút báo La Vie d'Ouvriers (Đời sống thợ thuyền); của những người Việt thông thạo tiếng Pháp như luật sư, nhà báo Phan Văn Trường...
Chỉ sau một thời gian ngắn, sự thông minh và khổ luyện đã giúp người thanh niên 27 tuổi Nguyễn Ái Quốc mau chóng trở thành một cây bút già dặn, khiến đồng nghiệp nể phục. Cái tên “Nguyễn Ái Quốc” bắt đầu được chính phủ Pháp quan tâm đặc biệt. Một đồng sự của Người ở báo Le Paria là luật sư Max Clainville Bloncourt kể: Tôi có cảm tưởng, ở anh ý nghĩ đấu tranh giải phóng dân tộc luôn luôn khắc sâu trong tâm trí và quán triệt suốt cuộc đời... Anh là một con người đầy tình nhân đạo và tinh thần quốc tế. Không bao giờ thấy ở anh một nét nhỏ nào của sự ích kỷ. Và càng hoạt động chúng tôi càng yêu thương nhau, càng thấy các dân tộc thuộc địa phải đoàn kết với nhau chống kẻ thù chung.
Những tác phẩm văn học, báo chí, kiến nghị của Nguyễn Ái Quốc thời đó như "Yêu sách của dân tộc An Nam" ngày 18/6/1919, "Bản án chế độ thực dân Pháp" năm 1925 đã làm chấn động báo giới, Nhà nước và nhân dân Pháp.
Năm 1922, báo Người cùng khổ (Le Paria) do Nguyễn Ái Quốc sáng lập kiêm chủ bút, kiêm người viết chính trực thuộc Hội Liên hiệp thuộc địa ra đời. Số đầu ra ngày 1/4/1922, tại Lời nói đầu đăng ở số báo đầu tiên tuyên bố rằng, báo này "là vũ khí để chiến đấu, sứ mạng của nó đã rõ ràng: Giải phóng con người".
3 năm sau, tại Trung Quốc, Nguyễn Ái Quốc sáng lập báo Thanh Niên. Báo Thanh Niên xuất bản số đầu vào ngày 21/6/1925, là tờ báo cộng sản được viết bằng chữ quốc ngữ đầu tiên ở nước ta, mang những ảnh hưởng có tác động quyết định đến việc tập hợp đội ngũ, phương hướng thành lập Đảng, cũng như đường lối cách mạng của nước ta.
Chánh mật thám Pháp lúc đó là Louis Marty cay đắng thừa nhận: “... Cần phải nói ngay rằng tờ báo của Nguyễn Ái Quốc được tất cả các đảng viên ở nước ngoài, ở trong nước và đông đảo người cảm tình đọc, những người đọc này chẳng những tự mình đọc báo Thanh Niên mà còn chép đi chép lại nhiều lần để cho người khác đọc”.
Với những đóng góp to lớn đó, báo Thanh Niên được coi là tờ báo tiền thân của báo Đảng, ngày 21/6 được coi là Ngày Báo chí cách mạng Việt Nam và tên tuổi Nguyễn Ái Quốc gắn liền với vai trò người sáng lập, người thầy của Báo chí cách mạng Việt Nam trong suốt một thế kỷ qua.
Cũng cần phải nhấn mạnh thêm rằng, không chỉ có báo Thanh Niên, chỉ vài năm sau Nguyễn Ái Quốc đã liên tiếp sáng lập và phát hành trong nước cũng như ở hải ngoại các tờ báo: Quốc tế Nông dân (1924), Công Nông (1925), Lính Kách mệnh (1925), Thân Ái (1928), Việt Nam Độc lập (1941), Cứu quốc (1942) và Tạp chí Đỏ (1930).
Khi đất nước giành được độc lập, Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh đã lập tức chỉ đạo việc xúc tiến thành lập Đài Phát thanh quốc gia (nay là Đài Tiếng nói Việt Nam) ngày 7/9/1945; Hãng tin quốc gia (nay là Thông tấn xã Việt Nam) ngày 15/9/1945; Đoàn báo chí Việt Nam tháng 12/1945 rồi Đoàn báo chí kháng chiến 1947 (nay là Hội Nhà báo Việt Nam), rồi báo Nhân Dân ngày 11/3/1951; Báo ảnh Việt Nam ngày 15/10/1954...
Kể chuyện Chủ tịch Hồ Chí Minh đặt tên cho báo Nhân Dân, nhà báo Hoàng Tùng, Tổng Biên tập đầu tiên của báo Nhân Dân không quên câu nói của Người ngày đó: “Bác nói, tất cả là của dân và đều phải thống nhất, chính quyền nhân dân, ủy ban nhân dân, quân đội nhân dân, công an nhân dân. Vì thế tờ báo của ta, của Đảng đặt là Nhân Dân để thể hiện là tờ báo của dân, do dân, vì dân”.
Nói như vậy để thấy, riêng chỉ tên gọi một tờ báo đã chứa đựng rất nhiều ý nghĩa to lớn, sâu sắc, mà những người làm báo Đảng nói riêng, những nhà báo cách mạng các thế hệ chúng ta không thể lãng quên và xem nhẹ.
Quan tâm xác định, rèn giũa lý tưởng, mục tiêu, đạo đức của báo chí cách mạng, Chủ tịch Hồ Chí Minh còn đặc biệt chăm lo xây dựng đội ngũ các nhà báo - chiến sĩ, những người sẵn sàng xả thân vì Tổ quốc, vì sự nghiệp phò chính trừ tà. Đó là câu chuyện Người trực tiếp đặt tên cho “Trường dạy làm báo Huỳnh Thúc Kháng”, với mong muốn đào luyện những cây bút chiến sĩ phục vụ kháng chiến lúc đó phải học tập theo đúng tinh thần, nhân cách và tài năng của vị chí sĩ nổi tiếng đất Quảng Nam Huỳnh Thúc Kháng.
Người thầy của báo chí cách mạng trong bức thư gửi lớp học báo chí đầu tiên tiên khai giảng tại xã Tân Thái, huyện Đại Từ, tỉnh Thái Nguyên năm 1949, đã viết: “Nhiệm vụ của tờ báo là tuyên truyền, cổ động, huấn luyện, giáo dục, và tổ chức dân chúng để đưa dân chúng đến mục đích chung. Mục đích là kháng chiến và kiến quốc”. Báo Cứu Quốc số đặc biệt ra ngày 12/9/1949 nhân ngày bế mạc khóa học đầu tiên có bài viết thể hiện tư tưởng báo chí của Người: “Cũng như các ngành khác của chúng ta, báo chí, một vũ khí sắc bén để đập tan quân địch cũng như một lợi khí cần thiết để xây dựng quốc gia”.
Có thể nói, Chủ tịch Hồ Chí Minh từ quan niệm “văn dĩ tải đạo” của người xưa, đến việc coi văn chương nghệ thuật, báo chí là một vũ khí, một lực lượng đặc biệt tinh nhuệ của cách mạng, đã ghi vào lịch sử tư tưởng nước nhà một bước phát triển vượt bậc vĩ đại.
Tại Đại hội Hội Nhà báo Việt Nam lần thứ II vào tháng 4/1959, Người nói: “Báo chí của ta thì cần phải phục vụ nhân dân lao động, phục vụ chủ nghĩa xã hội, phục vụ cho đấu tranh thực hiện thống nhất nước nhà, cho hoà bình thế giới. Chính vì thế cho nên tất cả những người làm báo (người viết, người in, người sửa bài, người phát hành...) phải có lập trường chính trị vững chắc. Chính trị phải làm chủ. Đường lối chính trị đúng thì những việc khác mới đúng được”.
Xác định lý tưởng, sứ mệnh của báo chí, của người làm báo cách mạng là chiến đấu quên mình vì độc lập tự do của Tổ quốc, vì hạnh phúc của nhân dân, vì những quyền cơ bản của con người, năm 1962, nói chuyện tại Đại hội Hội Nhà báo Việt Nam lần thứ III, Người nói: “Nhiệm vụ của báo chí là phục vụ nhân dân, phục vụ cách mạng”; “Cán bộ báo chí cũng là chiến sĩ cách mạng. Cây bút, trang giấy là vũ khí sắc bén của họ”.
Để dễ hiểu, lan tỏa được sâu rộng đến đông đảo quần chúng nhân dân, trước hết là để phục vụ nhân dân - lực lượng của cách mạng, Người nhắc nhở: “Một tờ báo không được đại đa số dân chúng ham chuộng, thì không xứng đáng là một tờ báo” (Trích thư gửi lớp báo chí Huỳnh Thúc Kháng, ngày 9/6/1949). Cũng với tinh thần đó, Người đặt ra yêu cầu đối với tất cả những người cầm bút: “Quần chúng mong muốn những tác phẩm có nội dung chân thật và phong phú, có hình thức trong sáng và vui tươi” (Trích bài nói chuyện tại Đại hội văn nghệ toàn quốc lần thứ III năm 1962).
Trong cuộc đời vì nước, vì dân của Chủ tịch Hồ Chí Minh, người đã để lại vô vàn bài học giá trị về nghề báo. Trong các bài nói chuyện, trong những lần gặp gỡ trực tiếp với các nhà báo, Người đều để lại những bài học nghề nghiệp sâu sắc; rèn giũa đạo đức, tác phong và sự thận trọng của người làm báo, nghề báo.
Bài giảng về “cách viết” tại Lớp Chỉnh Đảng Trung ương, ngày 17/8/1953, Bác chỉ rõ 5 cách tìm tài liệu, cũng là 5 khâu trong lao động nhà báo: “1 - Nghe: Lắng tai nghe các cán bộ, nghe các chiến sĩ, nghe đồng bào để lấy tài liệu mà viết. 2 - Hỏi: Hỏi những người đi xa về, hỏi nhân dân, hỏi bộ đội những việc, những tình hình ở các nơi. 3 - Thấy: Mình phải đi đến, xem xét mà thấy. 4 - Xem: Xem báo chí, xem sách vở, xem báo chí trong nước, xem báo chí nước ngoài. 5 - Ghi: Những gì đã nghe, đã thấy, đã hỏi được, đã đọc được thì chép lấy để dùng mà viết.”
Đến dự và phát biểu tại Đại hội Hội Nhà báo Việt Nam lần thứ III, ngày 8/9/1962, Người có những tổng kết kinh nghiệm mà nay đã thành lý luận kinh điển cho các thế hệ người làm báo cách mạng nước ta: “Kinh nghiệm của tôi là thế này: Mỗi khi viết một bài báo, thì tự đặt câu hỏi: Viết cho ai xem? Viết để làm gì? Viết thế nào cho phổ thông dễ hiểu, ngắn gọn dễ đọc? Khi viết xong, thì nhờ anh em xem và sửa giùm. Chớ tự ái, tự cho bài của mình là “tuyệt” rồi. Tự ái tức là tự phụ, mà tự phụ là kẻ địch dữ tợn nó ngăn chặn con đường tiến bộ của chúng ta”.
Nhà báo Phan Quang, người được tháp tùng Bác Hồ trong một số chuyến công tác, tác giả cuốn sách “Bác Hồ, người có nhiều duyên nợ với báo chí” (NXB Đại học Quốc gia 2019) và từng được Bác trực tiếp góp ý, trao đổi chuyện nghề, đã khẳng định tầm vóc quốc tế của nhà báo Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh: “Là nhà báo lớn nhất của Việt Nam trong mọi thời đại, một cây bút ngang tầm những tên tuổi nổi bật nhất về văn hóa và báo chí trên thế giới”. Nhà báo Phan Quang nói suốt đời chỉ nỗ lực “đi” trong 11 chữ của Bác để lại: “Viết cho ai? Viết để làm gì? Viết như thế nào?” mà chưa đi hết…
Hồ Chí Minh, một phong cách làm báo gần gũi, riêng có; những chỉ dạy của Người luôn có ý nghĩa tích cực cho những nhà báo hôm nay muốn vươn lên trở thành một nhà báo của dân, vì dân đúng nghĩa. Với Chủ tịch Hồ Chí Minh, người làm báo cách mạng không bao giờ được phép lơ là tu dưỡng đạo đức nghề nghiệp, văn hóa ứng xử, phải đúng mực ngay từ thái độ đối với quần chúng, công chúng của mình.
Ở vị trí lãnh tụ của Đảng, là vị Chủ tịch nước kính yêu của toàn dân tộc, Người vẫn dành cho các nhà báo một tình đồng nghiệp đặc biệt, đó là câu chuyện nhà báo Việt Tùng kể khi Người hướng dẫn các nhà quay phim cách có đủ ánh sáng quay phim bằng việc rút bớt mái tranh trên nóc nhà ở chiến khu Việt Bắc, hay đi chậm lại để các ống kính kịp thu vào hình ảnh thời sự của Người trong chuyến sang thăm Liên Xô…
Không chỉ tạo điều kiện cho các nhà báo làm việc, Người còn là một biên tập viên cừ khôi khi duyệt bản tin tường thuật Lễ khai mạc Đại hội Anh hùng, Chiến sĩ thi đua toàn quốc năm 1959 của nhà báo Nguyễn Mạnh Hào (Thông tấn xã Việt Nam), đã trực tiếp chữa: “Các anh hùng, chiến sĩ thi đua trai gái, già trẻ”… bằng cây bút mực đỏ, làm dấu ngoặc hoán vị “trai gái” thành “gái trai”. Sau đó, Người giải thích: Để “trai gái”, trai trước gái sau là không tôn trọng phụ nữ; hơn nữa để “trai gái” người ta dễ nghĩ đến chuyện trai gái, không hay.
Tết năm 1958, nhà báo Lê Việt Thảo (Thông tấn xã Việt Nam) viết một bài dài và cho rằng mình đã thông tin đầy đủ nhất, văn chương nhất về chuyến Bác Hồ thăm xã Việt Hưng, ngoại thành Hà Nội. Đọc xong, Bác gọi lên, đưa cho bản thảo Bác đã gạch bỏ và sửa chi chít. Bác nói: "Bác gạch nhiều chắc tác giả không thích. Nhưng đi thăm đồng bào đâu chỉ có Bác, còn nhiều đồng chí lãnh đạo khác nữa. Viết nhiều về Bác thế này thì Bác tham quá. Chú viết về Bác mà cô Nguyễn Thị Mơ, Bí thư xã Việt Hưng nói về người nông dân lao động năm nắng mười sương thì chú không viết, thế là không công bằng". Đó là một bài học “nhớ đời” của nhà báo Lê Việt Thảo về quan điểm quần chúng, về sự tôn trọng nhân dân.
Bằng những cách như vậy, Chủ tịch Hồ Chí Minh, nhà báo cách mạng số 1 của Báo chí cách mạng Việt Nam đã để lại cho muôn sau những di sản quý báu, trong đó có tư tưởng, đạo đức, phong cách báo chí Hồ Chí Minh.
Chúng ta biết ơn Người đã sáng tạo ra con người và hệ giá trị tinh thần Việt Nam trong thời đại mới, thời đại mà ngày nay chúng ta vẫn gọi với lòng tự hào và biết ơn vô hạn: Thời đại Hồ Chí Minh! Những tư tưởng, đạo đức, phong cách mà tình cảm của Người dành cho báo chí cách mạng, người làm báo cách mạng Việt Nam, sáng mãi trong lòng những người cầm bút, sáng mãi trong sự nghiệp báo chí cách mạng Việt Nam.