Từ một bài thơ ca ngợi sự hy sinh của các cô gái Vùng mỏ gửi đăng Báo Nhân Dân của nhà thơ Huy Cận, sự kiện lịch sử về những liệt sĩ đã anh dũng hy sinh tại Vũng Đục vì sự nghiệp bảo vệ khu mỏ thân yêu đã dần được hé lộ.
Tháng 8/1958, nhà thơ Huy Cận lúc bấy giờ là Thứ trưởng Bộ Văn hóa, dẫn đầu đoàn văn nghệ sĩ thâm nhập thực tế tại Vùng mỏ. Riêng nhóm nhà văn chia làm 3 nhóm đi xuống các mỏ. Nhóm của nhà thơ Huy Cận thực tế ở mỏ Đèo Nai. Tại đây, ông đã nghe kể chuyện về 5 cô gái Vùng mỏ hy sinh tại Vũng Đục. Ông đã xúc động làm bài thơ “5 người con gái anh hùng Cẩm Phả” để ca ngợi sự hy sinh của những chiến sĩ cách mạng.
Để cho bạn đọc hiểu rõ hơn, ngay sau nhan đề bài thơ, nhà thơ Huy Cận đã viết lời đề dẫn kể về sự việc này: “Chị Tý, chị Ly, chị Bích, chị Mão, chị Xuyến - năm chị công nhân mỏ Cẩm Phả hoạt động bí mật trong 2 năm 1947-1948 và hy sinh năm 1948. Sau khi tra tấn các chị hết sức dã man, bọn địch đã trói mỗi chị trong một cái bao tải, chở các chị ra Vũng Đục, ngoài khơi Cẩm Phả và dìm sống các chị xuống biển”.
Nguyên văn bài thơ “5 người con gái anh hùng Cẩm Phả” gồm có 15 khổ, mỗi khổ 4 câu 7 chữ, dáng dấp một trường ca mang tính sử thi bi tráng kể về cuộc đời các liệt sĩ. Sau khi đăng báo Nhân Dân, nhà thơ Huy Cận tuyển chọn bài thơ này để in trong tập “Trời mỗi ngày lại sáng” xuất bản ngay trong năm 1958.
Nhiều năm sau đó, trong cuốn sách “Hồi ký song đôi” (NXB Hội Nhà văn 2002), nhà thơ Huy Cận cũng đã kể lại việc này: “Sau mấy tháng đi lao động ở Vùng mỏ về, tôi có được gặp Bác Hồ trong một cuộc Bác gặp chung nhiều văn nghệ sĩ khác đi thực tế các nơi về… Đến lúc bài thơ của tôi nhan đề là “Năm người con gái anh hùng Cẩm Phả” đăng lên báo Nhân dân, được Bác xem, thì Bác gởi ngay 5 huy hiệu của Bác về cho Uỷ ban thị xã Cẩm Phả để tặng 5 gia đình đã có 5 người con gái hy sinh oanh liệt tại mỏ trong thời kỳ kháng chiến chống Pháp”.
Trở lại câu chuyện bài thơ trên báo, để có căn cứ gửi huy hiệu của mình, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã yêu cầu ngành Than sưu tầm, xác minh và báo cáo sự việc trên. Người ký vào báo cáo này là ông Nguyễn Văn Hoa, thay mặt Ban Thường vụ Công đoàn mỏ Cẩm Phả. Bản gốc của tài liệu này được ông Đoàn Đạt (hội viên Hội VHNT Quảng Ninh, hội viên Hội Nghệ sĩ Nhiếp ảnh Việt Nam, nay đã mất) lưu giữ nhiều năm. Được biết, sinh thời ông Đoàn Đạt có công tác tại Công đoàn mỏ Cẩm Phả.
Về số lượng liệt sĩ hy sinh ở Vũng Đục còn có những tài liệu khác nhau. Thực ra, sau khi xác minh, hồ sơ mà Ban Thường vụ Công đoàn mỏ Cẩm Phả báo cáo lên có 8 nữ liệt sĩ chứ không dừng lại ở con số 5 như trong bài thơ của nhà thơ Huy Cận. Báo cáo đề cập đến sự việc hy sinh của 8 chiến sĩ cộng sản tại Vũng Đục và phần thứ hai là sơ yếu lý lịch của mỗi người. Phần bên trên của công văn có ghi tiêu ngữ “Việt Nam Dân chủ Cộng hoà/ Độc lập - Tự do - Hạnh phúc”; bên góc trái ghi “Liên hiệp công đoàn khu Hồng Quảng, Công đoàn mỏ Cẩm Phả; số: 12-BC/CĐ ngày 28/5/1959”. Hiện trang đầu tiên của tài liệu này đã rất mờ.
Danh sách 8 liệt sĩ đã được xác định rõ danh tính là Nguyễn Thị Tý, Phạm Thị Tỵ, Đoàn Thị Mão, Nguyễn Thị Bích, Trần Thị Thu, Phạm Thị Ngọ, Phạm Thị Xuyến, Trần Thị Nga. Và danh sách này không có ai tên Ly như trong phần đề từ của nhà thơ Huy Cận. Có lẽ nhà thơ nghe kể lại nên thành "tam sao thất bản"? Các chị đã hình thành một đường dây liên lạc hoạt động trong toàn thị xã Cẩm Phả. Các chị cùng với các đồng chí khác đã đặt mìn phá nhiều xe của giặc, lấy thuốc Tây của chúng chia cho bà con... Hoạt động của các chị bị chỉ điểm cho bọn mật thám bắt tất cả 80 người đem về nhốt tại trại lính vào ngày 23/7/1948.
Báo cáo vừa kể trên viết tiếp: “Chiều ngày 18/9/1948, giặc cho gọi tất cả mọi người ra tra xét nhưng không ai chịu khai, chúng bỏ đi và nói sáng mai sẽ thả. Nhưng đêm hôm đó chúng bỏ 8 nữ chiến sĩ ấy cùng với 3 nam thanh niên khác vào 11 bao tải, lấy dây thép buộc lại, dùng dao đâm chết rồi đeo đá vào chở ra biển. Vào khoảng 12 giờ đêm, chúng bí mật dùng một chiếc thuyền của dân chài đẩy những bao tải ấy ra xa rồi thả xuống biển”.
Con số người hy sinh thực tế không dừng ở 11 người. Về sự việc này, sách “Lịch sử phong trào công nhân và công đoàn tỉnh Quảng Ninh” tập 1 có ghi: “Địch bắt của ta 61 người, trong đó có 2 ủy viên ban chấp hành phân đoàn và 8 đoàn viên công đoàn. Chúng tra tấn dã man, giết chết 52 người, trong đó đem dìm xuống Vũng Đục 30 người (có 8 phụ nữ)”. Như vậy, số nữ liệt sĩ hy sinh ở Vũng Đục chính xác là 8 trùng khớp với báo cáo gửi lên Bác Hồ và nhiều hơn 3 người so với bài thơ của nhà thơ Huy Cận.